W nadwiślańskich miastach Pomorza zawsze czuło się oddech Bałtyku. W przedwojennym Toruniu chętnie nadstawiano ucha na opowieści elewów tutejszej Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej. Podobnie było w Tczewie, gdzie w Szkole Morskiej kształcili się adepci marynarki handlowej. Niedaleki od Tczewa Pelplin był siedzibą Biskupa Morskiego; tak nazywano bp. Stanisława W. Okoniewskiego, którego diecezja jako jedyna w Polsce graniczyła z morzem. Prymas Polski powierzył mu opiekę duchową nad ludźmi morza i przywilej mianowania kapelanów morskich. Niedawno przypomnieliśmy sylwetkę ks. Franciszka Rydziewskiego („Głos z Torunia” nr 50/2011), pierwszego w odrodzonej Polsce duszpasterza ludzi morza, kapelana „Lwowa”, statku szkolnego tczewskiej uczelni morskiej.

Wigilia na Atlantyku

Legendarny żaglowiec „Lwów” wsławił się jako pierwszy statek pod polską banderą, który w sierpniu 1923 r., podczas wyprawy do Brazylii, przekroczył równik. W drodze powrotnej załoga obchodziła święta na Atlantyku: „W wigilię Bożego Narodzenia - wspomina Karol Olgierd Borchardt, uczestnik rejsu, późniejszy kapitan żeglugi wielkiej i pisarz - wszyscy wolni od służby zeszli do międzypokładu. Na jednym ze stołów stała kunsztownie zrobiona z desek choinka, której każda gałązka była dokładnie wycięta i pomalowana na zielono. Zdobiły ją: śnieg z waty, zabawki własnej roboty z cienkiej białej blachy lub kolorowego papieru, figurki wypieczone ze stęchłej mąki, sznury prawdziwych korali i drobnych muszelek, a nawet świeczki. Obok niej szopka sklejona z papieru. Zamiast śniegu pod nią piasek. Za stajenką niebo usiane gwiazdami: widać było wszystkie większe konstelacje - robota jakiegoś nawigatora. Podczas wigilii przyszli z życzeniami oficerowie. Nie było końca wiwatom i toastom. Po jakimś czasie wszyscy zebrali się w kajucie nawigacyjnej i rozpoczęli śpiewanie kolęd…”.

Groza grudniowej nocy

Nie zawsze Wigilia na morzu kojarzy się z takimi nastrojowymi wspomnieniami; czasem z zapisków wieje grozą: Stanisław Wodzicki, powstaniec 1863 r., wspomina rejs angielskiego parowca „Peruwian”, który takich jak on niedobitków z insurekcji styczniowej wiózł do Meksyku, gdzie mieli walczyć w obronie tronu cesarza Maksymiliana Habsburga: W noc 24 grudnia 1864 r. po wyjściu z Gibraltaru na ocean „kołysanie okrętu było tak silne i spłukanie bałwanami pokładu tak częste, że surowo zakazano wyjścia na pokład (…). Jeden z naszych ochotników nazwiskiem Karol Kamiński nie usłuchał zakazu (…). W tej samej chwili kolosalny bałwan zmiótł go z pokładu i tylko jeden krzyk oznajmił nam zgon nieszczęśliwego. Okręt stanął, puszczono ratunkowe świetlane beczki, lecz na próżno”.
Chwile pełne grozy w grudniowe dni 1882 r. opisał Leopold Janikowski, uczestnik wyprawy naukowo-badawczej do Kamerunu, którą zorganizował na statku „Łucya-Małgorzata” kaliski przemysłowiec Stefan Rogoziński. „Potężne fale wynosiły okręt do nieprawdopodobnej wysokości, aby natychmiast rzucić go w głęboką otchłań rozstępujących się wód. (…) Ryk burzy, ciemności rozświetlone piorunami i błyskawicami, trzask dartych żagli i lin, huk złamanego i rzuconego w morze masztu, bukszprytu, uszkodzenie steru, kajuty pełne wody, praca nadludzka szczupłej załogi poprzywiązywanej linami do masztów, oto słaby obraz piekła, w jakim żyliśmy. W Wigilię podzieliliśmy się opłatkiem, a w pierwszy dzień Bożego Narodzenia kapitan oznajmił nam, że stracił nadzieję uratowania okrętu”. A jednak tym razem Atlantyk okazał się łaskawy, dzięki czemu poznaliśmy tę relację…

Słony smak opłatka

60 lat później w czasie II wojny światowej na załogę ORP „Burza” oprócz niebezpieczeństwa morskiej żeglugi czyhało inne, znacznie groźniejsze. Czaiło się pod wodą. „Rozszalała na ziemi wojna przeniosła się niemal całkowicie pod powierzchnię Morza Pólnocnego i Atlantyku - pisze J.O. Borchardt. - Komunikaty wojenne wciąż mówiły o tysiącach utopionych ludzi, dziesiątkach tysięcy ton ładunków, które ginęły w morzu na storpedowanych przez okręty podwodne jednostkach”. Mieczysław Wasilewski, oficer na polskim niszczycielu, który szedł w osłonie konwoju, wspomina: „Wigilia Bożego Narodzenia [1942 r.] zastała «Burzę» na środku Atlantyku (…), rozhulana śnieżyca, rozpoczęta tuż przed zmrokiem, ustroiła ocean białymi pasmami włosów anielskich z «choinkami» seledynowych grzbietów fal i wygrywała kolędy na wantach i relingach. Dowódca nie zmrużył oka aż do późnej nocy, trzymając razem z nami wachtę i czuwając nad losem okrętu, wydanego na nierówną walkę z żywiołami. Nie zapomniał on jednak o opłatku i dzielił się nim z całą obsadą pomostu, choć życzenia były ponad możliwości ludzkich «transmisji wokalnych», gdyż niełatwo jest przekrzyczeć sztorm grudniowy. Opłatek zwilżony bryzgami docierających sporadycznie na pomost grzywaczy miał posmak słonej wody, ale ten gest ujął wszystkich za serce”.

Zamiast śniegu - upał

„24 grudnia [1972]. Kolacja wigilijna - na pierwszym miejscu marynowane ryby latające (…). Nastrój świąteczny, ale jakże inne to święta od tradycyjnych białych świąt w kraju. W mesie upał, złagodzony trochę w nocy. Pod papierowym drzewkiem prezenty: dla załogi po paczce kończących się papierosów, ja dostaję drewnianą siekierkę (…) - dla utrzymania dyscypliny” - zapisał w dzienniku podróży Tomasz Zydler, kapitan jachtu „Konstanty Maciejewicz”. Jego załodze - w drodze na przylądek Horn - przyszło spędzać święta na wysokości Wysp Zielonego Przylądka.
W tym samym czasie po drugiej stronie Atlantyku w wenezuelskim porcie Guanta świętowali Boże Narodzenie w tropikach żeglarze z bydgoskiego „Eurosa”, którzy pod dowództwem kpt. Aleksandra Kaszowskiego też mieli opłynąć legendarny Horn. „Zamiast śniegu - upał! Zamiast świerków - palmy! (…) Na jachcie nie zabrakło choinki zabranej z Bydgoszczy ani magnetofonu. Ta czarna skrzynka miała odezwać się naszymi, polskimi kolędami. Nie jakimś tam «White Christmas». (…) Miny mieli przyjaciele niewyraźne, (…) każdy miał w ręku kawałek białego okrucha. Smutno było, jak jeszcze nigdy”. Potem nastrój się poprawił, bo przyszły telegramy od rodziny i przyjaciół, a z pobliskiego statku MS „Czacki” przybyli kolędnicy, „wesołością marynarską wypędzając smutki i tęsknoty”.

Wigilia samotników

Pierwszym oficerem na „Eurosie” był wtedy kpt. Henryk Jaskuła, żeglarz z Przemyśla, który kilka lat później jako pierwszy Polak samotnie opłynął świat bez zawijania do portów. Wigilię 1979 r. obchodził na wiecznie wzburzonym południowym Pacyfiku (tzw. ryczących czterdziestkach między 40. i 50. równoleżnikiem), gdzie czuje się mroźny oddech Antarktydy. „Choinka stoi w świeczniku na stole nawigacyjnym, nastrój jest świąteczny, lecz bardzo odbiega od domowego. W wieczór wigilijny nie zobaczyłem ani jednej gwiazdy (…). Sierp księżyca wyszedł na moment zza chmur, ale i on został odgrodzony szczelną kurtyną stratusów” - zanotował w dzienniku. Po zjedzeniu jedynej wigilijnej potrawy - barszczu ukraińskiego (z torebki) - symbolicznie przełamał się opłatkiem z żoną i dziećmi oraz z przyjacielem Adamem Stafiejem i przeczytał jego życzenia w liście napisanym specjalnie na tę okazję: „Była to chwila wzruszająca, czułem żar pod powiekami”.
Wigilia 2010 r. W żeglowaniu zmieniło się wiele: ulepszona jest konstrukcja jachtów, dzięki nawigacji satelitarnej znika mozół ustalania ich pozycji na oceanie. Systemy łączności pozwalają na kontakt z bliskimi. Jednak żywioł nie daje za wygraną. Na południowych wodach Oceanu Indyjskiego, gdzie święta zastały samotnych żeglarzy rywalizujących na trasie liczącej 30 tys. mil w regatach VELUX 5 OCEANS, wieje lodowaty wiatr, piętrzą się ogromne fale. „Tutaj nie ma Świąt. Nie ma choinek, nie ma kolęd, ludzi, sklepów z dekoracjami. Gdyby nie kalendarz nie wiedziałbym, że są święta. Pogoda zmienna, szaro, buro i ponuro” - mówi Zbigniew „Gutek” Gutkowski polski uczestnik regat, a ich zwycięzca Amerykanin Brad Van Liew, wyznaje: „Nie mam problemu z tym, że spędzę Święta sam, ale oczywiście będę bardzo tęsknił za dziećmi. Kiedy ma się małe dzieciaki, które czekają na Mikołaja, spędzanie Bożego Narodzenia na łódce odbiera część przyjemności z żeglowania. Ale mam ze sobą małą choinkę, dekoracje, nawet choinkowe lampki na baterie, więc łódka wygląda trochę jak wnętrze meksykańskiej restauracji” (por. www.velux5oceans.com).

To, co najważniejsze

A jakie jest wigilijne świętowanie na ludnym statku handlowym? Kolację rozpoczyna kapitan życzeniami składanymi załodze, a potem, tak jak przy stołach wigilijnych w kraju, wszyscy dzielą się opłatkiem i składają sobie wzajemnie życzenia - informuje Krzysztof Gogol, doradca dyrektora ds. mediów Polskiej Żeglugi Morskiej (por. „Dziennik Bałtycki” z 24 grudnia 2009 r.). „Późnym wieczorem każdy z marynarzy zaszywa się zazwyczaj w swojej kabinie i stara się połączyć ze swoimi bliskimi za pośrednictwem telefonu komórkowego albo satelitarnego. Jeżeli telefon nie ma zasięgu z powodu odległości od kraju, może skorzystać z radiostacji na statku. W przypadkach, kiedy statek znajduje się w porcie kraju chrześcijańskiego, po wigilii część marynarzy udaje się do miejscowego kościoła na Pasterkę. W czasie świąt załogi statków cumujących w portach odwiedzają duszpasterze ludzi morza z misji Stella Maris czy The Mission to Seafarers. Misje te pomagają również marynarzom w dostaniu się do miejscowych kościołów”. Na pełnym morzu pozostaje im tylko modlitwa w zaciszu kabiny. „Bez ostentacji - mówi kpt. Andrzej Mendygrał. - Prywatnie, w osobistej rozmowie z Panem Bogiem. Za to szczerze i z głębi serca”.

Posłużyłem się następującymi książkami: Karol Olgierd Borchardt - „Kolebka nawigatorów”, Gdynia 1997 i „Znaczy Kapitan”, Pelpin 2010; Henryk Jaskuła - „Non stop dookoła świata”, Gdańsk 1983; Aleksander Kaszowski, Zbigniew Urbanyi, „Polskie jachty na oceanach”, Gdańsk 1981 i „«Eurosem» na Horn”, Gdańsk 1975; Jerzy Pertek, „Wielkie dni małej floty”, Poznań 1990 i „Polacy na szlakach morskich świata”, Gdańsk 2000, a także artykułem Andrzeja Mendrygała „Morze, morze…” [W:] „Posłaniec”, czerwiec 2007