109. Jako chrześcijan jednoczy nas bowiem wiara w Boga, Ojca, który daje nam życie i bardzo nas miłuje. Łączy nas wiara w Jezusa Chrystusa, jedynego Odkupiciela, który nas wyzwolił swoją świętą krwią i chwalebnym zmartwychwstaniem. Łączy nas pragnienie Jego słowa, które prowadzi nasze kroki. Jednoczy nas ogień Ducha, który pobudza nas do misji. Łączy nas nowe przykazanie, które pozostawił nam Jezus, dążenie do cywilizacji miłości, pasja budowania wraz z Panem Królestwa Bożego, łączy nas walka o pokój i sprawiedliwość. Łączy nas przekonanie, że nie wszystko kończy się w tym życiu, ale że jesteśmy powołani na niebiańską ucztę, na której Bóg otrze wszelkie łzy i zbierze to, co uczyniliśmy dla tych, którzy cierpią.

110. To wszystko nas łączy. Jak nie walczyć razem? Jak nie modlić się razem i działać ramię w ramię w obronie ubogich Amazonii, aby ukazać święte oblicze Pana i zatroszczyć się o Jego dzieło stworzenia?

ZAKOŃCZENIE MATKA AMAZONII

111. Podzieliwszy się niektórymi marzeniami, zachęcam wszystkich do pójścia naprzód konkretnymi drogami, które pozwolą zmienić rzeczywistość Amazonii i uwolnią ją od uciskających ją nieszczęść. Teraz wznieśmy spojrzenie ku Maryi. Matka, którą dał nam Chrystus, chociaż jest jedyną Matką wszystkich, przejawia się w Amazonii na różne sposoby. Wiemy, że „mieszkańcy pierwotni mają na wiele sposobów żywe relacje z Jezusem Chrystusem; ale droga maryjna przyczyniła się przede wszystkim do tego spotkania” [145]. W obliczu piękna Amazonii, które coraz bardziej odkrywaliśmy podczas przygotowywania i trwania Synodu, myślę, że najlepiej jest zakończyć tę adhortację zwracając się do Niej: Matko życia, w Twoim macierzyńskim łonie ukształtował się Jezus, Pan wszystkiego, co istnieje. Zmartwychwstały, przemienił Cię swoim światłem i uczynił Cię Królową całego stworzenia. Zatem prosimy Cię, byś panowała, o Maryjo, w pulsującym sercu Amazonii.

Okaż się Matką wszystkich stworzeń, w pięknie kwiatów, rzek, wielkiej rzeki, która przez nią płynie i wszystkiego, co drga w jej puszczach. Chroń swą miłością tę eksplozję piękna.

Uproś Jezusa, by rozlał całą swą miłość na mieszkających tam mężczyzn i kobiety, aby umieli ją podziwiać i o nią się troszczyć.

Spraw, by Twój Syn narodził się w ich sercach, aby jaśniał w Amazonii, w jej ludziach i jej kulturach, światłem swego Słowa, pociechą swej miłości, swym orędziem braterstwa i sprawiedliwości.

Niech w każdej Eucharystii wznosi się też wielki cud na chwałę Ojca.

Matko, spójrz na ubogich Amazonii, bo ich dom jest niszczony dla nędznych interesów. Ile bólu, ileż nędzy, ileż porzucenia i ile arogancji w tej błogosławionej ziemi, obfitującej życiem!

Porusz czułość możnych, bo chociaż czujemy, że jest późno, wzywasz nas do ocalenia tego, co wciąż żyje.

Matko o przebitym sercu, Cierpiąca w Twoich znieważonych dzieciach i w zranionej przyrodzie, króluj w Amazonii wraz z Twoim Synem. Króluj, aby nikt inny nie czuł się właścicielem dzieła Bożego.

Tobie ufamy, Matko życia, nie zostawiaj nas w tej mrocznej godzinie. Amen.

W Rzymie, u św. Jana na Lateranie, w dniu 2 lutego 2020, w święto Ofiarowania Pańskiego, w siódmym roku mego pontyfikatu.

  PRZYPISY:

1. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 49: AAS 107 (2015), 866.

2. Instrumentum laboris, 45.

3. ANA VARELA-TAFUR, “Timareo”, w: Lo que no veo en visiones, Lima (1992).

4. JORGE VEGA MÁRQUEZ, “Amazonia solitária”, w: Poesía obrera, Cobija-Pando - Bolivia (2009), 39.

5. RED ECLESIAL PANAMAZÓNICA (REPAM), Brasil, Síntesis del aporte al Sínodo, p. 120; por. Instrumentum laboris, 45.

6. Przemówienie do młodzieży, Sao Paulo, Brazylia (10 maja 2007), 2: Insegnamenti III, 1 (2007), 808; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 7-8/2007, s. 18.

7. Por. ALBERTO C. ARAÚJO, “Imaginario amazónico”, w: Amazonia real: amazoniareal.com.br (29 stycznia 2014).

8. ŚW. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), 57: AAS 59 (1967), 285.

9. ŚW. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników VII Sesji Plenarnej Papieskiej Akademii Nauk Społecznych (27 kwietnia 2001), 4: AAS 93 (2001), 600; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 6/2001, s. 43.

10. Por. Instrumentum laboris, 41.

11. V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 473.

12. RAMÓN IRIBERTEGUI, El hombre y el caucho, Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico de Puerto Ayacucho (Venezuela), Monografia n.˚ 4, Caracas 1987, 307nn.

13. Por. AMARÍLIS TUPIASSÚ, “Amazônia, das travessias lusitanas à literatura de até agora”, w: Estudos Avançados, vol. 19, n. 53, San Paolo (styczeń/kwiecień 2005): „W istocie, po zakończeniu pierwszej kolonizacji, Amazonia wciąż była regionem poddanym wiekowej chciwości, której obecnie nadaje się nową retorykę […] przez «czynniki cywilizacyjne», które nawet nie potrzebują personifikacji, aby prowokować i mnożyć nowe oblicza starej zagłady, teraz przez powolną śmierć”.

14. BISKUPI AMAZIONII BRAZYLIJSKIEJ, Carta al pueblo de Dios, Santarem - Brasil (6 lipca 2012). 15. ŚW. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1998, 3: AAS 90 (1998), 150; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 1/1998, s. 5. 16. III OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Documento de Puebla (23 marca 1979), 6. 17. Instrumentum laboris, 6. Papież Paweł III, w Breve Veritatis ipse (2 czerwca 1537), potępił rasistowskie tezy, uznając godność osoby ludzkiej przedstawicieli ludów pierwotnych, bez względu na to czy są chrześcijanami, czy nie, uznał ich prawo do własności i zabronił redukowania ich do niewolnictwa. Stwierdzał: „Jako ludzie jak inni, […] nie mogą być absolutnie pozbawiani wolności i posiadania swoich dóbr, również ci, którzy pozostają poza wiarą w Jezusa Chrystusa”. To nauczanie zostało potwierdzone przez papieży: GRZEGORZA XIV, w Bulli Cum Sicuti (28 kwietnia 1591); URBANA VIII, w Bulli Commissum Nobis (2 kwietnia 1639); BENEDYKTA XIV, w Bulli Immensa Pastorum Principis, zaadresowanej do Biskupów Brazylii (20 grudnia 1741); GRZEGORZA XVI, w Breve In Supremo (3 grudnia 1839); LEONA XIII, w Liście do Biskupów Brazylii o niewolnictwie (5 maja 1888); ŚW. JANA PAWŁA II, w Orędziu do Indian Ameryki, Santo Domingo (13 października 1992), 2: Insegnamenti 15, 2 (1992), 341-347; L'Osservetore Romano, wyd. polskie, n. 12/1992, s. 34. 18. FREDERICO COSTA, Carta Pastoral (1909), wyd. Imprenta del gobierno del Estado de Amazonas, Manaus (1994), 83. 19. Instrumentum laboris, 7. 20. Przemówienie z okazji II Światowego Spotkania Przedstawicieli Ruchów Ludowych, Santa Cruz de la Sierra, Boliwia (9 lipca 2015): L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 9/2015, s. 21. 21. Przemówienie podczas spotkania z ludnością Amazonii, Puerto Maldonado – Peru (19 stycznia 2018): L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 2/2018, s. 24. 22. Instrumentum laboris, 24. 23. YANA LUCILA LEMA, w: Tamyahuan Shamakupani. Por. http://siwarmayu.com/es/yana-lucila-lema-6-poemas-de-tamyawan-shamukupani-con-la-lluvia-estoy-viviendo/. 24. KONFERENCJA EPISKOPATU EKWADORU, Cuidemos nuestro planeta (20 kwietnia 2012), 3. 25. N. 142: AAS 107 (2015), 904-905. 26. N. 82. 27. Tamże, 83. 28. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 239: AAS 105 (2013), 1116. 29. Tamże, 218: AAS 105 (2013), 1110. 30. Tamże. 31. Por. Instrumentum laboris, 57. 32. Por. EVARISTO DE MIRANDA, Quando o Amazonas corria para o Pacífico, Petrópolis (2007), 83-93 33. JUAN CARLOS GALEANO, “Paisajes”, w: Amazonia y otros poemas, Universidad Externado de Colombia, Bogotá (2011), 31. 34. JAVIER YGLESIAS, “Llamado”, w: Revista peruana de literatura, n. 6 (czerwiec 2007), 31. 35. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 144: AAS 107 (2015), 905. 36. Posynodalna adhort. apost. Christus vivit (25 marca 2019), 186. 37. Tamże, 200. 38. Przesłanie wideo przed Światowym Dniem Młodzieży Tubylczej, Soloy - Panamá (18 stycznia 2019). 39. MARIO VARGAS LLOSA, Prólogo de El Hablador, Madrid (8 października 2007). 40. Posynodalna adhort. apost. Christus vivit (25 marca 2019), 195. 41. ŚW. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 50: AAS 83 (1991), 856. 42. V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW. Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 97. 43. Przemówienie podczas spotkania z ludnością Amazonii, Puerto Maldonado – Peru (19 stycznia 2018): L’Osservatore Romano, wyd. polskie n. 2/2018, s. 24. 44. Instrumentum laboris, 123 e. 45. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 144: AAS 107 (2015), 906. 46. Por. BENEDYKT XVI, Enc. Caritas in veritate (29 czerwca 2009), 51: AAS 101 (2009), 687: „Przyroda, zwłaszcza w naszych czasach, jest tak bardzo włączona w procesy społeczne i kulturowe, że niemal nie stanowi już zmiennej niezależnej. Pustynnienie i zubożenie pod względem produkcyjnym niektórych obszarów uprawnych jest również skutkiem zubożenia zamieszkującej je ludności i jej zacofania”. 47. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 8: Insegnamenti, II/2 (2006), 776; L’Osservatore Romano, wyd. polskie n. 2/2007, s. 4. 48. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 16;91;117;138;240: AAS 107 (2015), 854; 884; 894; 903; 941. 49. Dokument Bolivia: informe país. Consulta presinodal, 2019, 36; por. Instrumentum laboris, 23. 50. Instrumentum laboris, 26. 51. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 146: AAS 107 (2015), 906. 52. Documento con aportaciones al Sínodo de la Diócesis de San José del Guaviare y de la Arquidiócesis de Villavicencio y Granada (Colombia); por. Instrumentum laboris, 17. 53. EUCLIDES DA CUNHA, Los Sertones (Os Sertões), Buenos Aires (1946), 65-66. 54. PABLO NERUDA, “Amazonas”, w: Canto General (1938), I, IV. 55. REPAM, Dokument Eje de Fronteras. Preparación para el Sínodo de la Amazonia, Tabatinga - Brasil (13 lutego 2019), 3; por. Instrumentum laboris, 8 . 56. AMADEU THIAGO DE MELLO, Amazonas, patria da agua (http://letras-uruguay.espaciolatino. com/aaa/mello_thiago/amazonas_patria_da_agua.htm). 57. VINICIUS DE MORAES, Para vivir un gran amor, Buenos Aires (2013), 166. 58. JUAN CARLOS GALEANO, “Los que creyeron”, w: Amazonia y otros poemas, Universidad Externado de Colombia, Bogotá (2011), 44. 59. HARALD SIOLI, A Amazônia, Petropolis (1985), 60. 60. ŚW. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu na temat zdrowia i ochrony środowiska (24 marca 1997), 2: Insegnamenti, XX, 1 (1997), 521. 61. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 34: AAS 107 (2015), 860. 62. Por. tamże, 28 – 31: AAS 107 (2015), 858-859. 63. Tamże, 38: AAS 107 (2015), 862. 64. Por. V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW. Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 86. 65. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 38: AAS 107 (2015), 862. 66. Por. Tamże, 144,187: AAS 107 (2015), 905-906; 921. 67. Por. Tamże, 183: AAS 107 (2015), 920. 68. Tamże, 53: AAS 107 (2015), 868. 69. Por. Tamże, 49: AAS 107 (2015), 866. 70. Dokument przygotowawczy do Zgromadzenia Specjalnego Synodu Biskupów dla regionów Panamazońskich, 8. 71. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 56: AAS 107 (2015), 869. 72. Tamże, 59: AAS 107 (2015), 870. 73. Tamże, 33: AAS 107 (2015), 860. 74. Tamże, 220: AAS 107 (2015), 934. 75. Tamże, 215: AAS 107 (2015), 932. 76. SUI YUN, Cantos para el mendigo y el rey, Wiesbaden (2000). 77. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 100: AAS 107 (2015), 887. 78. Tamże, 204: AAS 107 (2015), 928. 79. Por.: Dokumenty z Santarem (1972) i Manaos (1997) w: NARODOWA KONFERENCJA BISKUPÓW BRAZYLII, Desafío missionário. Documentos da Igreja na Amazônia, Brasilia (2014), 9-28 i 67-84. 80. Adhort. apost. Evangelii gaudium, (24 listopada 2013), 220: AAS 105 (2013), 1110. 81. Tamże, 164: AAS 105 (2013), 1088-1089. 82. Tamże, 165: AAS 105 (2013), 1089. 83. Tamże, 161: AAS 105 (2013), 1087. 84. Tak to rozumie Sobór Watykański II w 44 numerze Konstytucji Gaudium et spes, który mówi: „Kościół, od początku swej historii, nauczył się wyrażać Nowinę Chrystusową przy pomocy pojęć i języka różnych ludów, a ponadto starał się objaśniać ją z pomocą mądrości filozofów w tym celu, aby w miarę możności dostosować Ewangelię czy to do zdolności rozumienia przez ogół, czy też do wymagań mędrców. I to właśnie dostosowywanie się w głoszeniu objawionego słowa powinno stać się prawidłem wszelkiej ewangelizacji. Tym bowiem sposobem rozbudza się w każdym narodzie zdolność wyrażania Chrystusowej Nowiny po swojemu, a zarazem sprzyja się żywemu obcowaniu Kościoła z różnymi kulturami”. 85. Schreiben an das pilgernde Volk Gottes in Deutschland (29 czerwca 2019), 9. 86. Por. ŚW. WINCENTY Z LERYNU, Commonitorium primum, cap. 23: PL 50, 668: «Ut annis scilicet consolidetur, dilatetur tempore, sublimetur aetate» 87. Schreiben an das pilgernde Volk Gottes in Deutschland (29 czerwca 2019), 9. Por. wyrażenie przypisywane Gustawowi Mahlerowi: „tradycja jest gwarancją przyszłości, a nie strażnikiem popiołów”. 88. Przemówienie do profesorów i studentów uniwersytetu w Coimbrze (15 maja 1982), 5: AAS 107 (1982), 346; L’Osservatore Romano, wyd. polskie 5/1982, s. 15; por. Przemówienie do uczestników Krajowego Kongresu Kościelnego Ruchu Zaangażowania Kulturalnego (16 stycznia 1982), 2: Insegnamenti, 5/1 (1982), 131. 89. Orędzie do Indian Ameryki, Santo Domingo (12 października 1992), 6: Insegnamenti, 15/2 (1982), 346; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 12/1992, s. 34; Przemówienie do uczestników Krajowego Kongresu Kościelnego Ruchu Zaangażowania Kulturalnego (16 stycznia 1982), 2: Insegnamenti, 5/1 (1982), 131. 90. ŚW. JAN PAWEŁ II, Posynodalna adhort. apost. Vita consacrata (25 marca 1996), 98: AAS 88 (1996), 474-475. 91. N. 115: AAS 105 (2013), 1068. 92. Tamże, 116: AAS 105 (2013), 1068. 93. Tamże. 94. Tamże, 129: AAS 105 (2013), 1074. 95. Tamże, 116: AAS 105 (2013), 1068. 96. Tamże, 117: AAS 105 (2013), 1069. 97. Tamże. 98. ŚW. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Papieskiej Rady ds. Kultury (17 stycznia 1987), 5: Insegnamenti 10/1 (1987), 125; JAN PAWEŁ II, Orędzia, przesłania, przemówienia okolicznościowe, t. V, Kraków 2008, s. 768. 99. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 129: AAS 105 (2013), 1074. 100. IV OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Documento de Santo Domingo (12-28 października 1992), 17. 101. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 198: AAS 105 (2013), 1103. 102. Cfr VITTORIO MESSORI - JOSEPH RATZINGER, Rapporto sulla fede, Cinisello Balsamo 1985, 211-212. 103. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 198: AAS 105 (2013), 1103. 104. PEDRO CASALDÁLIGA, “Carta de navegar (Por el Tocantins amazónico)”, w: El tiempo y la espera, Santander 1986. 105. Św. Tomasz z Akwinu tak to tłumaczy: “Na trzy bowiem sposoby Bóg jest obecny w rzeczach. Pierwszy jest wspólny wszystkim za pośrednictwem mocy, obecności i istoty; inny za pośrednictwem łaski w świętych; trzeci sposób jest wyjątkowy w Chrystusie i [dokonuje się] w unii [hipostatycznej]” (Ad Colossenses, II, 2: tł. Ireneusz Mikołajczyk, Piotr Roszak, Toruń 2012, s. 115). 106. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 235: AAS 107 (2015), 939. 107. III OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Documento de Puebla (23 marca 1979), 196. 108. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 178: AAS 105 (2013), 1094. 109. SOBÓR WAT. II, Konst. dogmat. Lumen gentium o Kościele, 11; por. Adhort. apost. Gaudete et exsulalte (19 marca 2018), 10-11. 110. VICARIATOS APOSTÓLICOS DE LA AMAZONIA PERUANA, “Segunda asamblea episcopal regional de la selva”, San Ramón - Perú (5 października 1973); w: Éxodo de la Iglesia en la Amazonia. Documentos pastorales de la Iglesia en la Amazonia peruana, Iquitos (1976), 121. 111. Adhort. apost. Evangelii gaudium, (24 listopada 2013), 123: AAS 105 (2013), 1071. 112. Por. Adhort. apost. Gaudete et exsulalte (19 marca 2018), 126-127. 113. Tamże, 32. 114. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 235: AAS 107 (2015), 939. 115. Tamże. 116. Tamże, 236: AAS 107 (2015), 940. 117. Tamże. 118. Tamże, 235: AAS 107 (2015), 939. 119. Por. Konst. Sacrosanctum Concilium, o świętej liturgii, 37-40.65.77.81. 120. Na Synodzie pojawiła się propozycja opracowania „rytu amazońskiego”. 121. Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 237: AAS 107 (2015), 940. 122. Posynodalna adhort. apost. Amoris laetitia (19 marca 2016), 49: AAS 108 (2016), 331; por. Tamże, 305: AAS 108 (2016), 436-437. 123. Por. tamże, 296, 308: AAS 108 (2016), 430-431; 438. 124. V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 100, e. 125. Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, List Sacerdotium ministeriale do Biskupów Kościoła Katolickiego o niektórych zagadnieniach dotyczących szafarza Eucharystii (6 sierpnia 1983): AAS 75 (1983), 1001-1009. 126. List apost. Mulieris dignitatem (15 sierpnia 1988), 27: AAS 80 (1988), 1718. 127. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae III, q. 8, a. 1, resp. 128. Por. SOBÓR WAT. II, Dekret Presbyterorum ordinis, o posłudze i życiu kapłanów, 5; ŚW. JAN PAWEŁ II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 22: AAS 95 (2003), 448. 129. Do kapłana należy także udzielanie sakramentu namaszczenia chorych, który jest ściśle związany z odpuszczeniem grzechów: „A jeśliby popełnił grzechy, będą mu odpuszczone” (Jk 5, 15). 130. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1396; ŚW. JAN PAWEŁ II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 26: AAS 95 (2003), 491; por. HENRI DE LUBAC, Meditation sur l´Eglise, Paris (1968), 101. 131. SOBÓR WAT. II, Dekret Presbyterorum ordinis, o posłudze i życiu kapłanów, 6. 132. Uderzające jest to, że w niektórych krajach dorzecza Amazonki jest więcej misjonarzy dla Europy lub Stanów Zjednoczonych, niż chcących pomagać swoim własnym Wikariatom Amazonii. 133. Na Synodzie mówiono również o braku seminariów dla formacji kapłańskiej kandydatów z rdzennej ludności. 134. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogmat. Lumen gentium o Kościele, 3. 135. ŚW. PAWEŁ VI, Homilia, Uroczystość Bożego Ciała (17 czerwca 1965): Insegnamenti 3 (1965), 358. 136. Możliwe jest, by biskup, z powodu braku kapłanów, dopuścił „do współudziału w trosce o pasterzowanie parafii diakona lub jakąś inną osobę nie mającą święceń kapłańskich, albo jakąś wspólnotę osób” (Kodeks Prawa Kanonicznego, 517 § 2). 137. V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 178. 138. Tamże, 475. 139. Instrumentum laboris, 65. 140. Tamże, 63. 141. Tamże, 129, d, 2. 142. Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 228: AAS 105 (2013), 1113. 143. Tamże, 226: AAS 105 (2013), 1112. 144. Por. SOBÓR WAT. II, Dekl. Nostra aetate, o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, 2. 145. CELAM, III Simposio latinoamericano sobre Teología india, Ciudad de Guatemala (23-17 października 2006).