Język teologiczny w dużej części składa się ze słów, które pierwotnie nie miały znaczenia teologicznego, lecz dotyczyły zwykłych, ziemskich spraw. Żeby to odkryć, trzeba czasem sięgnąć do języków starożytnych, w których zostało spisane Pismo Święte. Słowo „łaska” np. jest odpowiednikiem greckiego charis, które, nim zaczęło określać nadprzyrodzone udoskonalenie ludzkiej natury, pierwotnie oznaczało po prostu życzliwość, piękno, wdzięk. Podobnie jest choćby ze słowem „Kościół” (jego grecki odpowiednik – ekklesía), które na długo przed Chrystusem oznaczało zgromadzenie zwołane wokół jakiejś istotnej sprawy publicznej. Z czasem pierwsza, potoczna warstwa znaczenia wspomnianych słów się zatarła i zaczęły one funkcjonować jako część technicznego języka chrześcijańskiej teologii. Warto jednak do tych pierwotnych znaczeń sięgać, ponieważ można wtedy odkryć, że „łaska” to nie jakaś porcja nadprzyrodzonej energii, ale Boża życzliwość, która czyni człowieka pełnym wdzięku, wewnętrznie pięknym. Z kolei Kościół to w pierwszej kolejności nie budynek, ale ludzie, których Ktoś zwołał i uczynił z nich wspólnotę.

Żeby pogłębić rozumienie danego terminu, nie zawsze trzeba sięgać do słowników i komentarzy. Nieraz wystarczy się wsłuchać w dobrze znane słowo i pójść za najprostszymi skojarzeniami. Tak jest np. ze słowem „odkupienie”. Wiemy, że chodzi o to, czego dokonał dla nas Jezus, umierając na krzyżu. Katechizm, gdy mówi o owocach krzyżowej śmierci Chrystusa, wspomina o „tajemnicy powszechnego odkupienia, to znaczy wykupu, który wyzwala ludzi z niewoli grzechu” (KKK 601). Odkupienie, wykup, to, oczywiście, słowa z języka handlu, podobnie jak cena, własność, wartość. Po co jednak stosować taki język w teologii? Czy nie wystarczy mówić o zbawieniu? Na takie pytanie najlepiej chyba odpowiedzieć tak: oba słowa odnoszą się do tego samego, ale „zbawienie” jest ogólniejsze. Albo inaczej: „odkupienie” wydobywa na pierwszy plan pewien konkretny aspekt zbawienia – mianowicie to, że było ono czymś, co dużo kosztowało Chrystusa.

Kiedy Jezus w drodze do Jerozolimy tłumaczy uczniom, że prawdziwe przełożeństwo jest służbą, a nie przywilejem, wskazuje na swój własny przykład: „Syn Człowieczy nie przyszedł, aby Mu służono, lecz żeby służyć i dać swoje życie jako okup za wielu” (Mk 10, 45). Już niebawem uczniowie zrozumieją, że ten „okup” to nie tylko Jego trud, zmęczenie, troska o nich, ale Jego krwawa śmierć. Święty Piotr będzie potem pisał do chrześcijan: „Wiecie bowiem, że z odziedziczonego po przodkach waszego złego postępowania zostaliście wykupieni nie czymś przemijającym, srebrem lub złotem, ale drogocenną krwią Chrystusa” (1 P 1, 18-19). Nasza wolność kosztowała Go życie, a byliśmy Mu tak drodzy, że nie zawahał się uiścić tej ceny.

Od kogo jednak Jezus nas odkupił? Kto przyjął okup w zamian za nas? Siłą rzeczy takie pytanie musi się pojawić, wszak w transakcji handlowej zawsze biorą udział co najmniej dwie strony. W historii teologii pojawiła się w pewnym momencie koncepcja, która na pierwszy rzut oka wydawała się całkiem logiczna: otóż to szatanowi Chrystus musiał zapłacić okup za człowieka, skoro ten znajdował się w jego niewoli. Ku tej idei, nazwanej potem „teorią praw szatana”, skłaniali się naprawdę wielcy myśliciele, jak choćby św. Grzegorz z Nyssy. Po głębszym przemyśleniu okazała się ona jednak trudna do utrzymania: szatan nie ma przecież do człowieka żadnych praw, tak jak porywacz nie ma żadnych praw do porwanego przez siebie dziecka. Trzeba więc poszukać innej odpowiedzi. Ta zaś, jak sądzę, może być dwojaka. Po pierwsze – można wskazać na to, że każde wyrażenie obrazowe (a takim jest właśnie „odkupienie”) ma swoje granice. Można to porównać z Jezusowymi przypowieściami: w każdej z nich przez konkretny obraz chce On przekazać jakąś jedną, prostą prawdę i ta prawda stanowi granicę znaczenia przypowieści. Próba odczytania znaczenia każdego szczegółu może wieść na manowce. Przykładowo treścią jednej z przypowieści jest działanie zaczynu dodanego przez pewną kobietę do trzech miar mąki (por. Mt 13, 33). Jezus wskazuje w niej na niezwykły potencjał oddziaływania królestwa Bożego na świat. Zastanawianie się nad znaczeniem ilości mąki albo nad tym, czy płeć bohaterki przypowieści mówi nam coś o „pierwiastku kobiecym” w samym Bogu, jest pozbawione sensu. Podobnie obraz odkupienia – czyli wykupienia nas z niewoli za cenę krwi Chrystusa – mówi nam o tym, że zbawienie nie było łatwe ani tanie, a cena była miarą miłości, jaką Bóg żywił do upadłego człowieka. Jest wykupujący, jest cena, jest wykupywany, ale nie ma sprzedającego, bo to nie opis transakcji handlowej, ale pewna metafora, która ukazuje nam prawdy przekraczające porządek naszych ziemskich relacji.

Do odpowiedzi na pytanie o przyjmującego zapłatę można jednak podejść w jeszcze inny sposób: w pewnym sensie to sam Bóg jest tym, który w Chrystusie samemu sobie płaci cenę za człowieka. Jak to rozumieć? Spróbuję pokazać to na przykładzie człowieka, który postanowił schudnąć. Żeby to postanowienie mogło się zrealizować, musi on zmienić dietę i zwiększyć ilość ruchu. Jeśli nie zastosuje się do tych reguł, nic się w jego życiu nie zmieni, choćby bardzo chciał. Można powiedzieć, że za zdrowsze i lepsze życie musi zapłacić pewną cenę – cenę wysiłku i wyrzeczenia. Nie wynika to z faktu, że ktoś od niego tej ceny wymaga, ale jest ona konsekwencją pewnych obiektywnych zasad (w tym przypadku zasad funkcjonowania ludzkiej fizjologii). Otóż kiedy Bóg stwarzał świat, ustanowił w nim pewne obiektywne zasady – wśród nich taką, że zło i bunt wobec Stwórcy nie mogą pozostać bez konsekwencji. Odwrócenie tych konsekwencji ma swoją cenę – taką, której człowiek sam nie jest w stanie uiścić. W ostateczności płaci ją sam Bóg. Ale tutaj nasuwa sie pytanie: czy Bóg w ogóle musiał płacić? Czy nie mógł naprawić skutków ludzkiego odstępstwa zwyczajnym aktem swojej wszechmocnej woli? Teologia odpowiada: mógł, ale nie chciał. Nie zmienił ustanowionych przez siebie reguł gry w trakcie jej trwania , ale im się poddał. W tym sensie sobie samemu spłacił okup za człowieka i dzięki temu pozostał wierny zasadom ustanowionym na początku.

Na koniec jeszcze jedna myśl: to, że człowiek został wykupiony spod tyranii zła i grzechu, nie oznacza, że stał się kimś bezpańskim, bez więzi i przynależności. Drugą stroną odkupienia jest jego nabycie na własność przez Chrystusa. Jak to ujmuje św. Paweł, ten, który dotąd był niewolnikiem, staje się „wyzwoleńcem Pana” (1 Kor 7, 22). O dramatycznym charakterze tego wyzwolenia i „nabycia na własność” pięknie mówi anonimowy angielski wiersz z XIII wieku:

„Miłość mnie wiodła, Miłość przywiodła,/ Do twego boku, człowiecze./ Miłość mnie gnała, Miłość wydała/ Na włócznie i na miecze./ Miłość mnie spala, Miłość obala,/ Karze mnie śmiercią srogą./ Miłości siła oto sprawiła/ Żem cię wykupił drogo!/ Nie drżyj, człowiecze, ciebie to przecie/ Szukałem w długim znoju./ Do ciebie prawo zyskałem krwawo./ Zdobyłem ciebie w boju!”.