Gdzie ci chłopcy...
Feinweinblein
Mateusz Bednarkiewicz
Teatroteka, 2016
emisja: 28 października w TVP historia

Dramat nagradzanej Weroniki Murek przedstawia mieszkańców prowincjonalnej miejscowości na Górnym Śląsku, którzy w krystalizującej się dopiero rzeczywistości komunistyczno-powojennej szukają tożsamości – jednostkowej i zbiorowej. To opowieść o ludziach zawieszonych w niebycie, gdzieś między antycypowaną i zdehumanizowaną śmiercią a życiem, które dla nich zrealizowało się w wojennej pożodze. Zwyczajność i bylejakość codziennej egzystencji popycha ich w marazm, na który jedynym remedium jest radio.

Świetna scenografia Agnieszki Zawadowskiej z jednej strony uwydatnia lokalną biedę, a z drugiej – pewną prostotę ludności, nad którą czai się cień dopiero się rodzącego monumentalnego socrealizmu. Drewniane meble są pozostałością przedwojennej epoki przedmiotów porządnych i wykonanych z pietyzmem. Są jednak stare i nie będzie dla nich miejsca w realiach nowej estetyki. Wszystko zawieszone jest w czasie i nieustannie przypomina o traumie, która już nie odejdzie; traumie, którą przegoni dopiero groza komunizmu.

Sztuka rozgrywa się w napięciu powstałym między trzema grupami osób i trzema ośrodkami: rodziną Knauerów, świetlicowym i jego żoną oraz pracownikami rozgłośni radiowej. Knauerowie noszą w sercu ból straty, którą nie sposób przepracować. Świetlicowy udostępnia ludziom przestrzeń do zwierzeń, do gry w karty, do tańca, ale wszystko to robi bez przekonania, machinalnie. Oszukuje ludzi i samego siebie. Jest szczery tylko wobec żony, wobec jej potrzeby wyrwania się z duchoty owego miejsca, ze społeczności snujących się duchów. Świetlicowy (Łukasz Simlat) w żonie tę potrzebę bezlitośnie neguje i deprecjonuje. Katarzyna Herman (żona) zamyka wiele treści w ruchu ciała, w oszczędnych spojrzeniach i gestach, wydobywa z postaci ogromny ból bez zbędnego słowotoku. Grana przez nią postać jest wyrazem jednostkowego buntu przeciw piętnu historii i zła – marzy o tym, by uciec do Warszawy, o karierze scenicznej. Chce wyrwać się z prowincji, w której wszyscy sprawiają wrażenie, że już się poddali, że ich już nic nie czeka. Nawet komunistyczni radiowcy nie mają za sobą jeszcze zaplecza propagandy i własnymi siłami, nieudolnie próbują tworzyć zręby nowego świata przez nadawane programy.

Spoiwem całego spektaklu jest magiczny przedmiot – rzeczone radio. To okno na świat, które daje możliwości wyrwania się z piekła własnych rozmyślań, pozwala posłuchać kojącej muzyki klasycznej lub bratać się w nieszczęściu przy kolejnych raportach o „niepowrotkach” – ludziach, którzy nie wrócili z wojny bądź nie mogli wrócić, bo ich domów, ich małych ojczyzn już nie było. Czuć jednak nadchodzący zwrot: pracownik radia próbuje nadać audycjom nowego, optymistycznego ducha. „Radośnie mówić o wdowach” – to nowa wykładnia.

Feinweinblein to sztuka oszczędna, bardzo filmowa, ale też dziwaczna i przeznaczona dla cierpliwego widza. Prawdziwy dramat rozgrywa się nie na płaszczyźnie słów, ale kryje się za niedopowiedzeniami, za półsłówkami, za gestami. Tytuł oznacza śląskiego potwora, który ma przychodzić do dzieci. Wisi jak fatum nad bohaterami i wywraca naturalny porządek do góry nogami. Bo gdy stykamy się ze śmiercią, ludzka znieczulica dostrzega w tym atrakcję, a matka mówi do swych pociech: „To jest właśnie, dzieci, życie. Tutaj wreszcie coś się stało”.

Upadek Powstania
Przerwanie działań wojennych
reż. Juliusz Machulski
TVP, 2009
emisja: 3 października w TVP1

Przerwanie działań wojennych jest spektaklem o człowieczeństwie, honorze i etosie żołnierskim w obliczu najwyższej próby – dewastującej wojny i bestialstwa okupanta. Pokonany (dowództwo AK) pertraktuje ze zwycięzcą (niemiecki generał Erich von dem Bach), o którym wiemy, że sam zaraz poniesie klęskę. Targujemy się z Niemcami o życie w cieniu nacierającej Rosji, Powstanie Warszawskie upada. Dziś spektakl ten bogatszy jest o okrutną lekcję historii, którą jest kolejna wojna, kolejna agresja Rosji, choć już nie sowieckiej (czy aby?). Inscenizacja ta wymaga jednak od widza dopowiedzenia szerszego kontekstu o Powstaniu Warszawskim, szczególnie względem osoby von dem Bacha, ponieważ jego szatańsko ujmująca dobroduszność ekranowa mogłaby przyćmić prawdę o jego postawie zbrodniarza wojennego.

Spektakl Juliusza Machulskiego stanowi ciekawy paradoks. Jest dziełem mocno hermetycznym, niemal dokumentalnym. Mimo to obecność znamienitych aktorów (Piotr Fronczewski, Krzysztof Stelmaszyk, Jerzy Schejbal, Adam Woronowicz etc.) wytrąca nas z tej dosłowności i przypomina, że to teatr, a zdarzenie jest zainscenizowane. Ale tylko przez pierwszy kwadrans... Aktorzy tak zatracają się w postaciach, a stawka negocjacji jest tak wysoka, że po chwili nie mamy już wrażenia, iż oglądamy spektakl, tylko że przed naszymi oczami ważą się losy ludności Warszawy.

Mickiewicz z krwi i kości
Epilog
reż. Maciej Wojtyszko
TVP, 1979
emisja: 21 października w TVP historia

Maciej Wojtyszko prezentuje nam wizję schyłku Adama Mickiewicza – wieszcza narodowego, który już nie narodem, a starą i groteskową jednostką się stał; już nie Milijon, a sam jeden. Świetność, która przeminęła, i posąg, który odbrązowiał. Widzimy Mickiewicza niemego, pozbawionego poezji, a goniącego za szarlatanerią mistrza Towiańskiego i własną niegodziwością, gdy oddaje się romansowi ze śpiewaczką Ksawerą Deybel. Warto czasem zerknąć na herosów kultury polskiej krytycznym okiem i poszukać w nich ludzi – z ich słabościami, niedoskonałościami. Bo czyż nie jest teraz ciekawszy Mickiewicz oszołom niż Mickiewicz geniusz?

Spektakl ten operuje zupełnie innymi narzędziami audiowizualnymi niż pozostałe dwa polecane. Dla dzisiejszego widza może nieco trącić myszką, ale blisko 40 lat różnicy między Epilogiem a Feinweinblein w ciekawy sposób pokazuje ewolucję i rozwój Teatru Telewizji jako osobnego, dystynktywnego medium.