KS. ADRIAN PUT: – Choć kanonicznie nasza diecezja powstała w 1972 r., to jednak początki istnienia naszego lokalnego Kościoła sięgają 15 sierpnia 1945 r. Obchodzimy zatem ważny dla naszej tożsamości jubileusz. Jak wyglądała historia tych ziem, zanim powołano polską administrację kościelną?

KS. DR HAB. ROBERT KUFEL: – Po zakończeniu II wojny światowej na mocy konferencji poczdamskiej zwycięskie mocarstwa oddały dotychczasowe niemieckie terytoria leżące na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej w tymczasowy zarząd państwa polskiego. Do lutego 1945 r. w powiatach, które później weszły w skład naszej Administracji Apostolskiej, mieszkało ok. 90% ludności wyznania ewangelicko-augsburskiego. Katolików było zaledwie 200 726. Użytkowali oni 151 świątyń, w których służbę duszpasterską pełniło 201 księży. Dla porównania należy podkreślić, że wyznania ewangelickie skupione w ok. 750 gminach posiadały ponad 1500 świątyń.
Katolicy mieszkali w znacznym rozproszeniu. Jedynie w wsiach leżących w pobliżu granicy z Polską w 1939 r. przeważała ludność katolicka. Z reguły była ona uboższa, z trudem utrzymywała świątynie. Rozległe, nieraz obejmujące cały powiat parafie byłypodporządkowane archiprezbiteriatom w Koszalinie, Stargardzie i Szczecinie należącym do diecezji berlińskiej. Na południe od Warty rozciągał się archiprezbiteriat głogowski, należący do archidiecezji wrocławskiej. Dla sztucznego terytorialne tworu Marchia Graniczna – Poznań – Prusy Zachodnie, gromadzącego powiaty leżące wzdłuż granicy z Polską, utworzono w 1926 r. Prałaturę Pilską. Po przejściu frontu na terytorium późniejszej Administracji Apostolskiej pozostało zaledwie 80 księży katolickich. Niektórych z nich rozstrzelano, innych aresztowano i odesłano do obozów pracy. Biskup berliński Konrad von Preysing przebywał w Berlinie, ordynariusz Prałatury Pilskiej ks. prał. Franciszek Hartz zamieszkał poza jej terenem, a jej wikariusza generalnego – ks. prał. Johannesa Bleske osadzono w Pokrzywnicy (Tucznie) w areszcie domowym.

– Jak doszło do powstania Administracji Apostolskiej?

– Już 28 czerwca 1945 r. kard. August Hlond przedłożył w Sekretariacie Stanu w Watykanie projekt organizacji Kościoła katolickiego w Polsce, uwzględniający nową sytuację graniczną. 8 lipca Stolica Apostolska, „przewidując wyjątkowe warunki, w jakich znajdują się diecezje polskie”, a „także w sytuacji dużego zagrożenia”, przyznała kardynałowi jako specjalnemu wysłannikowi papieskiemu uprawnienia do nowej organizacji Kościoła. W założeniu miała ona mieć charakter tymczasowy. Ponieważ tereny na wschód od linii Odry i Nysy zostały przyznane Polsce w zarząd do czasu zawarcia traktatu pokojowego, zgodnie z zasadami budowy administracji kościelnej nie można było organizować stałych ordynariatów, jakimi są diecezje. Jednakże wobec nowych zmian granicznych, a przede wszystkim ludnościowych należało dokonać nowego, tymczasowego rozgraniczenia archidiecezji wrocławskiej i diecezji berlińskiej i zorganizować administrację kościelną w taki sposób, aby móc sprawować posługę duszpasterską. W tej sytuacji 15 sierpnia 1945 r. kard. August Hlond dokonał nominacji 5 administratorów apostolskich.
Na terenach północno-zachodnich utworzono Administrację Apostolską Kamieńską, Lubuską i Prałatury Pilskiej. Zarówno w nazwie, jak i w zakresie terytorialnym nowej jednostki świadomie nawiązywano do historycznych korzeni administracji kościelnej na tych terenach, do utworzonego w 1124 r. biskupstwa lubuskiego obejmującego tereny nad środkową Odrą i dolną Wartą oraz do utworzonego w 1140 r. biskupstwa kaminskiego obejmującego Pomorze Zachodnie i Środkowe. Siedzibą tymczasową Administracji Apostolskiej został Gorzów.

– Kto został pierwszym administratorem w Gorzowie?

– Administratorem w Gorzowie kard. Hlond mianował ks. dr. Edmunda Nowickiego, kanclerza Kurii Arcybiskupiej i wiceoficjała w Metropolitarnym Sądzie Duchownym w Poznaniu. Administrator rozpoczął swą pracę 15 sierpnia 1945 r. od poświęcenia byłego zboru protestanckiego w Gorzowie, który stał się kościołem centralnym w Administracji. 28 października nastąpił ingres ks. Nowickiego do późniejszej katedry. Administrator apostolski z założenia był tymczasowym rządcą nowej jednostki organizacyjnej i posiadał tylko niektóre uprawnienia biskupa diecezjalnego. Formalnie podlegał bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Oficjalnie występował, używając oznak godności i przywilejów protonotariusza apostolskiego, co było oznaką bezpośredniej łączności z papieżem.

– Jak wyglądał proces organizacji Administracji Apostolskiej?

– Ważną rolę w utrzymaniu ciągłości władzy w Administracji Apostolskiej odgrywali księża konsultorzy. Zgodnie z prawem kanonicznym od 1909 r. powoływano ich wszędzie tam, gdzie nie było warunków do utworzenia kapituły katedralnej. Ich podstawowym zadaniem było bezzwłoczne wyłanianie następcy administratora w nagłych przypadkach. Zastępowali oni również Radę Biskupią. Pierwszy zespół konsultorów na 3-letnią kadencję ks. Edmund Nowicki powołał 22 listopada 1945 r.
Obok administratora apostolskiego ważne miejsce w hierarchii kościelnej Administracji zajmował wikariusz generalny. Został nim 1 października 1945 r. ks. dr Antoni Rojko. Ponieważ ks. dr Rojko dość często chorował, 1 grudnia 1948 r. powołano Radę Administracyjną, która miała za zadanie wspomagać go w realizacji obowiązków wikariusza generalnego.
Zgodnie z tradycją zadania związane z organizowaniem i kierowaniem pracą duszpasterską, a także z administrowaniem majątkiem i prowadzeniem spraw osobowych oraz wykonywaniem władzy kościelnej miała spełniać Kuria. Była ona faktycznie organem wykonawczym administratora oraz wikariusza generalnego. Nominacje na urzędników należały do prerogatyw ks. Edmunda Nowickiego.
Kuria mieściła się w Gorzowie, początkowo przy ul. 30 stycznia 1, następnie, od 1 maja 1946 r., przy ul. Łokietka 17, a od 15 października 1947 r. przy ul. Drzymały 36. Organizacja Kurii rozpoczęła się od powołania kanclerza. Został nim 15 września 1945 r. pochodzący z archidiecezji gnieźnieńskiej ks. Jan Zaręba, a w 1948 r. po jego odejściu do macierzystej diecezji ks. mgr Józef Michalski. Kanclerz prowadził faktycznie kancelarię Kurii oraz koordynował działalność administracyjną pozostałych osób i urzędów wschodzących w skład Kurii. Pracę merytoryczną w Kurii prowadzili referenci. Najwcześniej powołano referat szkolny. Jesienią 1946 r. utworzono referat majątkowy. Wraz z wzrastającymi zadaniami budowlanymi powołano referat ds. budowlanych. W miarę umacniania się Administracji Apostolskiej w Kurii tworzono nowe referaty.
Bardzo ważnym zadaniem była opieka nad stanem nauki kościelnej, którą sprawowali egzaminatorzy posynodalni. 1 grudnia 1948 r. ks. dr Edmund Nowicki powołał zespół 7 egzaminatorów. Wzrastająca liczba zadań duszpasterskich i potrzeba ich większej koordynacji spowodowały, że 1 września 1949 r. dotychczasowy referat duszpasterski przekształcono w Wydział Duszpasterski. Składał się on z 8 referatów: referatu ds. organistów, referatu wiedzy religijnej, referatu duszpasterstwa akademickiego, referatu domów zakonnych żeńskich, referatu rekolekcjonistów, referatu szkolnego, referatu domów diecezjalnych i referatu duszpasterstwa rodzin.
Wkrótce rozpoczęto także organizację Sądu Duchownego Administracji Apostolskiej. Prace organizacyjne prowadził od początku września 1950 r. ks. dr Józef Michalski. 30 października 1950 r. objął w nim funkcję oficjała, czyli urzędnika stojącego na jego czele. Sąd mieścił się w Gorzowie przy ul. Drzymały 36, a od 14 stycznia 1955 r. przy ul. Koniawskiej 51. Składał się z 2 kompletów sędziów posynodalnych, powoływanych przez rządcę Administracji. Sprawy do sądu wnosili promotorzy sprawiedliwości. Przy sądzie działali także obrońca węzła małżeńskiego oraz adwokaci. Ponadto powoływano audytorów i notariuszy oraz biegłych, zwłaszcza z zakresu spraw małżeńskich.

– A jak wyglądała organizacja terytorialna. Czy tworzono nowe parafie i dekanaty?

– Wraz z organizacją władz w Gorzowie postępowały prace nad tworzeniem sieci dekanalnej i parafialnej w terenie. Już w drugiej połowie 1946 r. powołano większość dekanatów: babimojski, choszczeński, człuchowski, gorzowski, gryfiński, kamieński, koszaliński, lęborski, myśliborski, nowogardzki, pilski, pszczewski, rypiński (rzepiński), słupski, stargradzki, strzelecki, szczeciński, szczeciniecki, świebodziński, wałecki, wschowski, zielonogórski i złotowski. Pod koniec 1948 r. teren Administracji podzielono na 27 dekanatów, w tym także bytowski, drawski, krośnieński i sławieński.

– Jaki był stosunek władz cywilnych względem nowej Administracji Apostolskiej?

– Władze państwowe coraz bardziej zdecydowanie zaczęły ograniczać możliwości działania Kościoła. Już w 1948 r. rozpoczęto przejmowanie majątku, który nierzadko był jego własnością od czasów piastowskich. Ograniczano działalność duszpasterską, zwłaszcza wśród młodzieży. Wszelkimi sposobami destabilizowano administrację kościelną, usuwając proboszczów. W styczniu 1950 r. doprowadzono do rozwiązania organizacji Caritas. 26 stycznia 1951 r. komunistyczne władze państwowe przemocą usunęły z funkcji administratora apostolskiego ks. dr. Edmunda Nowickiego i jego wikariusza generalnego ks. Władysława Sygnatowicza. Zakazano im również przebywania na terenie Administracji. W związku z tym formalnie Administracja Apostolska przestała istnieć.
Zaistniała wówczas groźba przejęcia władzy przez osoby współpracujące z władzami państwowymi. W tej sytuacji pospieszenie zebrana Rada Konsultorów wybrała na wikariusza kapitualnego ks. Tadeusza Załuczkowskiego. 8 lutego 1951 r. prymas Stefan Wyszyński mianował go wikariuszem generalnym arcybiskupa Gniezna i Warszawy dla terytorium Ordynariatu Gorzowskiego. Oznaczało to, iż faktyczną, najwyższą władzę w dotychczasowej Administracji Apostolskiej sprawuje Prymas Polski. Niemalże w rok po wyborze, czyli 19 lutego 1952 r., ks. Tadeusz Załuczkowski zmarł. Wówczas władzę tymczasową kierowania ordynariatem otrzymał ks. Marian Kumala. 12 marca 1952 r. konsultorzy diecezjalni wybrali nowego wikariusza kapitulnego. Został nim ks. Zygmunt Szelążek. Podobnie jak w poprzednim przypadku 12 maja 1952 r. prymas Wyszyński mianował wikariusza kapitulnego swoim wikariuszem generalnym. Dotychczasowa Administracja Apostolska przyjęła nieoficjalną nazwę Ordynariatu Gorzowskiego.