Wspomnienie świętych Cyryla i Metodego jest dla mnie sposobnością, by przypomnieć chrześcijanom i wszystkim ludziom dobrej woli na naszym kontynencie o tym, co możemy określić jako „wyzwanie europejskie”, to znaczy o potrzebie budowania Europy głęboko świadomej swojej przeszłości
Jan Paweł II

Zacytowane powyżej słowa Jana Pawła II, wypowiedziane w 1998 r., nic nie straciły na aktualności, a nawet wydają się jeszcze bardziej pasować do obecnej sytuacji. Mimo że na naszym kontynencie Ewangelia głoszona jest już tysiące lat, ciągle można spotkać ludzi, którzy nie identyfikują się z chrześcijaństwem. Polska przygotowuje się do 1050. rocznicy przyjęcia chrztu przez Mieszka I, a także u nas coraz aktywniejsi są wrogowie chrześcijaństwa. W bieżącym roku mija też 30. rocznica ogłoszenia encykliki „Slavorum apostoli” Jana Pawła II. Okoliczność ta każe pytać, jak daleko odeszliśmy od szlaku wyznaczonego przez Apostołów Słowian.

W poszukiwaniu tożsamości

Znany jest pewien mit o Europie – pięknej córce króla Tyru. Kiedy beztrosko spędzała czas na dworze swego ojca, zauważył ją Zeus – władca bogów. Zachwyciła go niezwykła uroda dziewczyny i postanowił uciec z nią tak daleko, że bracia Europy szukają jej do dzisiaj, po drodze budując miasta, państwa, tworząc imperia. Wszystko, co znajdują, jest jednak tylko podobizną Europy, ich siostry, a ona sama, jak widać na podstawie najróżniejszych opinii i światopoglądów, znajduje się zawsze trochę dalej. Ta opowieść w pewnym sensie oddaje ducha debaty związanej z tożsamością naszego kontynentu. Jej uczestnicy dołączyli do tych, którzy szukają rzeczywistego oblicza Europy.

Ostatnie lata pontyfikatu polskiego Papieża upłynęły m.in. na refleksji o chrześcijańskich korzeniach. Dziś chodzi nie tylko o zauważenie ich i uznanie – Kościół zachęca także do ożywiania naszej wiary: im silniejsze chrześcijaństwo w postawach Europejczyków, tym mniejsze niebezpieczeństwo jego marginalizacji.

Encyklika „Slavorum apostoli” powstała w 1985 r. Choć w tamtym okresie nie było szansy na myślenie o zjednoczeniu Europy, dziś można w tym dokumencie znaleźć wiele treści aktualnych. Tak jakby Papież pisał go z myślą o przyszłym rozszerzeniu kontynentu. Pamięć o świętych Cyrylu i Metodym, jak we wstępie napisał Papież, staje się jeszcze bardziej żywa i aktualna. W liście apostolskim „Egregiae virtutis” z 1980 r. Jan Paweł II ogłosił ich patronami Europy. Wnieśli oni niemały wkład w dzieło pojednania, przyjaznego współżycia, ludzkiego rozwoju i poszanowania wrodzonej każdemu narodowi godności.

Kiedy czyta się podobne uzasadnienie, przed oczyma stają argumenty „ojców założycieli” Europy, którzy przed laty na naszym kontynencie zapoczątkowali proces jednoczenia jej narodów. Dla nich także u podstaw wysiłków podejmowanych na drodze do integracji leżała kwestia rozwoju społecznego i niechęci do wszelkich różnic. Dlatego w encyklice „Slavorum apostoli” polski Papież napisał o świętych Cyrylu i Metodym: „Ich dzieło stanowi wybitny wkład w tworzenie się wspólnych korzeni Europy, które dzięki swej trwałości i żywotności stanowią jeden z najmocniejszych punktów odniesienia, jakich nie może pominąć żaden poważny wysiłek zmierzający do zaprowadzenia nowej jedności kontynentu w naszych czasach” (nr 25). Zdaniem Papieża, święci ci wnieśli decydujący wkład w budowanie Europy nie tylko jako wspólnoty wiary chrześcijańskiej, ale także jako organizmu państwowego i kulturowego.

Wspólnota miłości

Rzeczywistość opisywana przez historyków w kontekście świętych Cyryla i Metodego wiele mówi o Kościele. Następująca w ich czasach polaryzacja kultur miała znaczenie nie tylko pastoralne czy ideologiczne, ale też polityczne. Świat koncentrował się wówczas na dwóch wielkich ośrodkach: Rzymie i Konstantynopolu. Musiało dochodzić do różnic i kontrowersji, choć Papież – dzięki postawie świętych – ocenia tamten okres mniej rygorystycznie: „Doskonała wspólnota miłości chroni Kościół od wszelkiego partykularyzmu. Wyłączności etnicznej, uprzedzeń rasowych czy narodowej pychy. Ta wspólnota musi podnosić i uszlachetniać wszelkie uprawnione, czysto naturalne uczucia ludzkiego serca” (nr 11).

W dalszej części swego dokumentu Jan Paweł II docenia pastoralny wkład Apostołów Słowian, którzy świadomi starożytności i prawowitości swych świętych tradycji, nie obawiali się wprowadzenia języka słowiańskiego do liturgii i uczynili z niej skuteczne narzędzie przybliżenia teologicznych prawd ludom posługującym się tym językiem. „Czynili to świadomie – pisze Papież – kierując się miłością do sprawiedliwości z widomą gorliwością apostolską wobec rozwijających się ludów, bez poczucia wyższości czy chęci panowania” (nr 12).

Te rozważania mają wyjątkowe znaczenie w związku z aktualną dyskusją na styku religii i kultury. Także proces demokratyzacji społeczeństw, który dokonuje się w wielu miejscach, nie jest wolny od zagadnień religijnych.

Oprócz kwestii demokratyzacji społeczeństw ciągle aktualna pozostaje sprawa ich chrystianizacji. Misyjne zaangażowanie Kościoła jest wciąż duszpasterskim wyzwaniem. Historia zna także w tym przypadku bardzo niechlubny rozdział, dlatego Papież pisze o świętych: „W dziele ewangelizacji, którego dokonali jako pionierzy na terenie zamieszkałym przez ludy słowiańskie, zawiera się równocześnie prototyp tego, co dzisiaj nosi nazwę «inkulturacji» – wcielenia Ewangelii w rodzime kultury – oraz wprowadzenie tych kultur w życie Kościoła” (nr 21).

Oby ten wkład trwał

Choć inkulturacja jest zjawiskiem znanym już wcześniej, w osobie polskiego Papieża można dostrzec szczególnego jej orędownika. Ojciec Święty wielokrotnie dawał przykłady swego otwarcia na obce kultury, które przez traktowanie ich w kategoriach symbiozy traciły swą obcość. Do rozważań związanych z dialogiem kultur dochodzi też kwestia dialogu ekumenicznego. „Cyryl i Metody – pisze Jan Paweł II – stanowią jakby ogniwo łączące, jakby duchowy pomost pomiędzy nurtem tradycji wschodniej i zachodniej, które łączą się razem w jedną wielką Tradycję Kościoła powszechnego. Są oni dla nas wzorem i patronują wysiłkowi ekumenicznemu siostrzanych Kościołów Wschodniego i Zachodniego w odnalezieniu poprzez dialog i modlitwę widzialnej jedności w doskonałej i całkowitej wspólnocie (...)” (nr 27).

Encyklika „Slavorum apostoli” należy do wyjątkowych jeszcze pod jednym względem. Kończy się ona modlitwą Papieża: „Cały Kościół dziękuje Tobie, który wezwałeś narody słowiańskie do wspólnoty wiary, za ich spuściznę i wkład, jaki wniosły do dziedzictwa powszechnego. Dziękuje Ci za to w sposób szczególny słowiański Papież. Oby ten wkład nie przestał nigdy ubogacać Kościoła kontynentu europejskiego i całego świata! Oby nie zabrakło go we współczesnej Europie i świecie! Oby nie zabrakło go w świadomości współczesnych nam ludzi! Pragniemy przyjąć w całej rozciągłości te wszystkie wartości, które narody słowiańskie wniosły i wnoszą do duchowego dziedzictwa Kościoła i ludzkości” (nr 31).